یکی از مهم‌ترین غددی که نقش مهمی در هضم غذا ایفا می‌کند، پانکراس (Pancreas) یا لوزالمعده است. اما پانکراس چیست و عملکرد آن چگونه است؟ Pancreas غده‌ای شبیه به گلابی تخت است که توسط معده، کبد، طحال، روده کوچک و کیسه صفرا احاطه شده است. این غده در پشت شکم قرار می‌گیرد و آنزیم‌های تجزیه‌کننده چربی، قند و نشاسته را ترشح می‌کند. هورمون‌هایی که توسط لوزالمعده ترشح می‌شوند، پیام رسان‌های شیمیایی هستند، که در خون جریان پیدا می‌کنند. این هورمون‌ها سطح قند خون و میزان اشتها را کنترل می‌کنند. ضمن اینکه، ترشح اسیدهای معده و خالی شدن آن، زیر نظر پانکراس انجام می‌گیرد.
آنزیم‌ها و هورمون‌هایی که توسط لوزالمعده ترشح می‌شوند، هر یک وظیفه خاصی را به عهده دارند. برای مثال، انسولین، شناخته شده‌ترین هورمون است که به تجزیه قندها در بدن کمک می‌کند. در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲، انسولین به اندازه کافی ترشح نمی‌شود. به همین دلیل، سطح قند خون از مقدار نرمال بالاتر است. بنابراین اختلالات Pancreas می‌تواند بر عملکرد کل بدن، تاثیر منفی داشته باشد.
پانکراس چیست؟
پانکراس یک عضو مهم بدن است، که در پشت شکم قرار می‌گیرد؛ این غده از اجزای سیستم گوارش به حساب می‌آید. نام دیگر پانکراس، لوزالمعده است که احتمالا آن را بیشتر شنیده‌اید. لوزالمعده، هورمون‌ها و آنزیم‌هایی را ترشح می‌کند که برای تجزیه و هضم مواد غذایی لازم هستند. حال می‌خواهیم ببینیم وظیفه لوزالمعده چیست و اجزای آن چگونه عمل می‌کنند.
این غده در دو حالت برون ریز و درون ریز، فعالیت دارد. ترشح آنزیم برای هضم غذا، به عملکرد برون ریز این غده ربط دارد. در حالی که غدد درون ریز لوزالمعده، انواع هورمون را برای کنترل مقدار قند خون ترشح می‌کنند.
آناتومی پانکراس چیست؟
پانکراس در بالای شکم و به صورت عرضی قرار می‌گیرد. جایی که دنده‌ها در پایین استخوان سینه، درست در پشت شکم به یکدیگر می‌رسند، محل دقیق غده Pancreas است؛ یعنی جلوی ستون فقرات. این اندام، حدود ۱۵ سانتی‌متر طول دارد و شبیه به یک برگ یا گلابی تخت است. اجزای اصلی لوزالمعده، شامل سه قسمت هستند؛ آن‌ها را سر، دم و بدنه می‌نامند. انتهای پهن، سر لوزالمعده، انتهای نازک آن دم، و ناحیه میانی آن، بدنه نامیده می‌شود.
شیره‌های گوارشی که توسط Pancreas تولید می‌شوند، از طریق مجرای این غده به دوازدهه می‌ریزند. منظور از دوازدهه، اولین قسمت روده کوچک است؛ جایی که مستقیما با معده در ارتباط است. البته مجرای دیگری نیز به دوازدهه متصل می‌شود، که مجرای صفراوی نام دارد. مجرای صفراوی از کیسه صفرا و کبد، به سمت دوازدهه راه دارد. محل اتصال مجرای پانکراس و مجرای صفراوی و برخورد با روده را آمپول واتر می‌نامند.
نحوه عملکرد لوزالمعده چگونه است؟
پیش از این اشاره کردیم که پانکراس، در دو حالت درون ریز و برون ریز فعالیت دارد. یک غده برون ریز در طول Pancreas می‌گیرد. این غده، آنزیم‌هایی را ترشح می‌کند که برای تجزیه و هضم چربی، نشاسته و قند لازم هستند. از مهم‌ترین آنزیم‌هایی که توسط غدد Pancreas، آزاد می‌گردند، می‌توان موارد زیر را نام برد:
- آنزیم لیپاز؛ این آنزیم همراه با صفرای تولید شده در کبد، برای تجزیه چربی‌ها به کار می‌رود.
- آنزیم آمیلاز؛ این آنزیم به تجزیه کربوهیدرات‌ها کمک می‌کند.
- آنزیم پروتئاز؛ که برای تجزیه پروتئین‌ها به کار می‌رود.
تاثیر پانکراس بر قند خون چگونه است؟
غده پانکراس غیر از ترشح آنزیم‌های هضم غذا، هورمون‌هایی مانند انسولین را نیز ترشح می‌کند. این هورمون‌ها برای کنترل قند خون لازم هستند. هورمون‌های ترشح شده در Pancreas عبارتند از:
- انسولین؛ که سطح قند خون را کاهش می‌دهد.
- گلوکاگون؛ که برای بالا بردن سطح قند خون ترشح می‌شود.
در حالت کلی، مقدار قند خون در بدن باید متعادل باشد. در این صورت، کلیه‌ها، کبد و مغز می‌توانند بهترین عملکرد را ارائه دهند. قلب و سیستم گردش خون و همچنین سیستم عصبی، همواره باید مقدار مشخصی از انسولین و گلوکاگون را در اختیار داشته باشند.
برای فرایند هضم غذا، نقش پانکراس چیست؟
هنگامی که غذا به معده وارد می‌شود، لوزالمعده فعالیت خود را آغاز می‌کند. به این معنا که، این غده آنزیم‌های هضم غذا را در مجاری کوچک آزاد کرده و به سمت مجاری اصلی پانکراس هدایت می‌کند. مجرای اصلی Pancreas به مجرای صفراوی متصل می‌شود؛ یعنی مسیری که صفرا را از کبد به کیسه صفرا منتقل می‌کند. مایع صفرا، از کیسه صفرا به دوازدهه که بخشی از روده کوچک است، هدایت می‌شود. ترکیب صفرا و آنزیم‌های Pancreas به دوازدهه می‌ریزند، تا غذا را تجزیه کنند.
آیا می‌توان بدون پانکراس زندگی کرد؟
برخی از افراد، به دلیل بیماری‌هایی مانند سرطان پانکراس یا آسیب ها جدی به لوزالمعده، ناچارند ادامه زندگی خود را بدون این غده طی کنند. بنابراین، زندگی بدون Pancreas امکان‌پذیر است؛ اما با این شرط که بیمار در طول عمر خود، همواره از قرص‌های آنزیمی، برای هضم غذا استفاده کند. ضمن اینکه چنین افرادی برای کنترل قند خون خود، تا آخر عمر، باید انسولین تزریق نمایند. البته این نکته را در نظر داشته باشید که برداشتن لوزالمعده، یک جراحی نادر به حساب می‌آید.
انواع بیماری‌ها و اختلالات لوزالمعده کدامند؟
تا اینجا دانستیم که پانکراس چیست و در دستگاه گوارش چه نقشی دارد. حال می‌خواهیم اطلاعات بیشتری درباره بیماری‌ها و اختلالات آن به دست آوریم. در ادامه، انواع بیماری پانکراس را معرفی می‌کنیم.
دیابت نوع 1 و نوع 2
وظیفه ترشح انسولین در بدن را سلول‌های بتا در لوزالمعده بر عهده دارند. در صورتی که این سلول‌ها نتوانند حجم انسولین مورد نیاز بدن را فراهم کنند، ممکن است شخص به دیابت مبتلا گردد. البته غیر از تولید انسولین، مصرف آن نیز مهم است. یعنی بدن باید بتواند انسولین تولید شده را به درستی استفاده کند. در هر حال، دیابت باعث گاستروپارزی یعنی کاهش عملکرد حرکتی دستگاه گوارش می‌شود.
نکته دیگر اینکه ابتلا به دیابت فرایند پس از هضم غذا را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. برای مثال، اگر انسولین به اندازه کافی وجود نداشته باشد، و غذای شما حجم بالایی از کربوهیدرات به بدن وارد کند، قند خونتان بالا می‌رود. در چنین حالت‌هایی، فرد احساس گرسنگی و کاهش وزن دارد. ادامه این فرایند در طولانی مدت، باعث بروز بیماری‌های کلیوی و قلبی می‌شود. به این ترتیب، یک مشکل پانکراس باعث می‌شود تا تمامی قسمت‌های بدن و حتی اندام حیاتی، دچار اختلال عملکرد گردند.
بیماری پانکراتیت
هر گاه Pancreas دچار التهاب شدید شود، فرد به بیماری پانکراتیت مبتلا شده است. درد پانکراس ملتهب بسیار آزاردهنده است. هنگامی که شخص به پانکراتیت مبتلا است، آنزیم‌های گوارشی به لوزالمعده حمله می‌کنند؛ در نتیجه درد شدید شکمی ایجاد می‌گردد.
علت پانکراتیت
علت اصلی ابتلا به پانکراتیت حاد، تشکیل سنگ‌های صفراوی است. این سنگ‌ها، مجرای مشترک صفرا را مسدود می‌کنند. نوشیدن بیش از حد الکل، می‌تواند پانکراتیتی را به وجود آورد که به آن پانکراتیت مزمن می‌گویند. وجود التهاب در لوزالمعده، فرایند هضم غذا را تحت تاثیر قرار می‌دهد. زیرا آنزیم‌های گوارشی در دسترس نیستند.
از عوارض جانبی این گونه مشکلات، می‌توان به اسهال، سوء تغذیه و کاهش وزن اشاره کرد. معمولا اگر ۹۰ درصد از عملکرد پانکراس در اثر پانکراتیت مختل شود، علائم یاد شده ظاهر خواهند شد.
سرطان لوزالمعده
یکی دیگر از بیماری‌های مرتبط با این غده، سرطان است. از عوارض اصلی سرطان پانکراس، عدم وجود آنزیم هضم غذا به اندازه کافی است. سرطان لوزالمعده از سلول‌های ترشح‌کننده آنزیم هضم، شروع می‌شود. از علائم این سرطان می‌توان به کاهش اشتها، کاهش وزن، سوء هاضمه و مدفوع چرب اشاره کرد.
لازم است اشاره کنیم که سرطان Pancreas، در سنین بالا رایج‌تر است. ۴۵ درصد از بیماران مبتلا به این بیماری، افراد بالای ۷۵ سال هستند. این بیماری به ندرت در افراد زیر ۴۰ سال ظاهر می‌شود.
کیست‌های لوزالمعده
کیست به کیسه‌های پر از مایعی گفته می‌شود که روی لوزالمعده رشد می‌کنند. اغلب کیست‌های لوزالمعده خوش خیم و غیر سرطانی هستند. اما در موارد نادر، ممکن است برخی از کیست‌های ایجاد شده با سرطان یا پانکراتیت در ارتباط باشند.
بیماری‌های هورمونی مربوط به لوزالمعده
هیپرگلیسمی و هیپوگلیسمی دو بیماری هستند که در اثر ترشح بیش از حد هورمون به وجود می‌آیند. اگر مقدار ترشح گلوکاگون بیشتر از حد استاندارد باشد، سطح قند خون افزایش می‌یابد؛ به این اختلال هایپرگلیسمی می‌گویند. در صورتی که انسولین بیش از حد در بدن ترشح شود، سطح قند خون از حد نرمال کمتر می‌گردد؛ این اختلال را هیپوگلیسمی می‌نامند.
پانکراس آنولار چیست؟
پانکراس آنولار که به آن پانکراس حلقوی نیز می‌گویند، یک نقص مادرزادی در لوزالمعده است. کسانی که به Annular Pancreas مبتلا هستند، یک بافت اضافی حلقه‌ای، در اولین قسمت روده کوچک یعنی اثنی عشر خود دارند.
با اینکه حتی در حضور این بافت اضافی، لوزالمعده همچنان عملکرد خود را دارد؛ اما بافت اضافی ممکن است عوارضی را به وجود آورد. برای مثال، معمولا فرایند گوارش و عملکردهای بدن، در اثر این بافت اضافی مختل می‌شوند. علت بروز این بیماری هنوز مشخص نیست و تنها آن را به عنوان یک نقص مادرزادی می‌شناسند. از مهم‌ترین علائم این نقص مادرزادی، می‌توان به استفراغ، درد شکم و عدم تحمل غذا اشاره کرد. همچنین درد مزمن شکمی در بزرگسالان، می‌تواند نشانه Annular Pancreas باشد.
نکته دیگر اینکه، پانکراس آنولار معمولا با سندروم داون مرتبط است. آمار نشان می‌دهند که تقریبا یک چهارم افراد مبتلا به این بیماری به سندروم داون نیز مبتلا هستند.
راه‌های تشخیص سلامت Pancreas چیست؟
از آنجا که لوزالمعده در فرایند هضم غذا نقش حیاتی دارد، بنابراین لازم است به سلامت آن اهمیت دهیم. انجام معاینه فیزیکی برای تشخیص سلامت پانکراس دشوار است. زیرا محل قرار گرفتن آن تقریبا غیر قابل دسترس است. به همین دلیل، پزشک شما انجام تست‌های عملکردی را توصیه می‌کند. برخی از مهم‌ترین تست‌ها و آزمایش‌هایی که می‌تواند سلامت این غده را بررسی کنند، عبارتند از:
- سونوگرافی شکم یا سونوگرافی آندوسکوپی
- آنژیوگرافی
- آزمایش خون
- سی تی اسکن
- آزمایش الاستاز مدفوع
- تست عملکرد سکرتین
- تصویربرداری ام آر آی (MRI)
روش‌های محافظت از سلامت لوزالمعده چیست؟
رعایت برخی مراقبت‌ها، می‌تواند به حفظ سلامت لوزالمعده کمک کند. این مساله، به طور خاص، برای افرادی که فاکتورهای خطر ابتلا به اختلالات پانکراس را دارند، اهمیت بیشتری دارد. در ادامه، به برخی از این مراقبت‌ها برای سالم نگه داشتن Pancreas اشاره می‌کنیم.
حفظ وزن سالم
هر اقدامی که بتواند وزن شما را متعادل نگه دارد، برای سلامت پانکراس مفید است. ورزش منظم می‌تواند به از بین بردن اضافه وزن، کمک کند. از این رو، در پیشگیری از دیابت نوع ۲ و سنگ کیسه صفرا بسیار موثر خواهد بود. این مساله، احتمال ابتلا به بیماری های پانکراس را به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد.
داشتن یک رژیم غذایی کم چرب و متعادل
هر چه میزان چربی موجود در غذا بیشتر باشد، احتمال ابتلا به سنگ کیسه صفرا بیشتر است. بنابراین، داشتن یک رژیم غذایی کم چرب، خطر ابتلا به بیماری های مرتبط به پانکراس را کاهش می‌دهد. همچنین، اضافه وزن ناشی از غذاهای چرب، یک عامل خطر برای سرطان لوزالمعده است. اگر می‌خواهید پانکراس سالمی داشته باشید، الکل را حذف کنید.
ترک سیگار
تنباکو و کشیدن سیگار باعث ابتلا به سرطان و پانکراتیت مزمن می‌شود. حتی محصولات حاوی تنباکوی بدون دود نیز می‌توانند ابتلا به این بیماری‌ها را محتمل‌تر کند. بنابراین تا حد امکان، کشیدن سیگار را کنار بگذارید.
انجام معاینات منظم
اگر در بازه‌های زمانی مشخص، تست‌ها و آزمایش‌های تشخیص سلامت لوزالمعده را انجام دهید، می‌توانید از سلامت آن اطمینان یابید. مسلما هر چه بیماری پانکراس زودتر تشخیص داده شود، درمان آن سریع‌تر و رضایت بخش‌تر انجام می‌گیرد.
چه زمانی باید برای سلامت لوزالمعده خود به پزشک مراجعه کنیم؟
با توجه به اهمیت پانکراس در سیستم گوارش، معمولا اختلالات لوزالمعده باعث ناراحتی افراد می‌گردد. در صورتی که علائمی را مشاهده کردید که در طولانی مدت از بین نمی‌روند، حتما باید به یک پزشک متخصص مراجعه کنید. ممکن است این علائم، در بازه‌های زمانی مشخص از بین بروند یا ظاهر شوند. در این صورت نیز حتما باید علائم را جدی گرفته و با یک پزشک متخصص در میان بگذارید. از مهم‌ترین علائم مربوط به انواع بیماری پانکراس می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- درد لوزالمعده، شکم یا کمر
- تیره شدن ادرار
- چرب و روشن بودن مدفوع
- احساس خستگی بدون دلیل مشخص
- تشنگی شدید یا تکرر ادرار
- استفراغ یا حالت تهوع مداوم
- زردی چشم و پوست (یرقان)
- کاهش وزن بدون ایجاد تغییر در رژیم غذایی یا ورزش
برای درمان بیماری‌های لوزالمعده چه کنیم؟
یک پزشک متخصص جراحی عمومی، می‌تواند انواع بیماری پانکراس را تشخیص داده و درمان کند. روش‌های درمانی که برای انواع اختلالات پانکراس به کار می‌روند، متفاوت هستند. برای مثال، در درمان دیابت از انسولین استفاده می‌شود. افراد مبتلا به سرطان Pancreas باید تحت شیمی درمانی، پرتو درمانی و عمل جراحی قرار گیرند. همچنین، بیماران مبتلا به پانکراتیت باید از روش‌های جراحی، درمان دارویی و تغییر در رژیم غذایی استفاده کنند.
به منظور درمان برخی بیماری‌های لوزالمعده، ممکن است فرد به برداشتن تمام یا بخشی از این غده یا حتی پیوند آن، نیاز داشته باشد. همچنین، در برخی بیماران، سلول‌های لانگرهانس به کبد پیوند زده می‌شوند؛ این کار عملکرد ترشح هورمون انسولین را حفظ می‌کند.
بهترین پزشک برای درمان اختلالات پانکراس کیست؟
یکی از مهم‌ترین گام‌ها برای درمان بیماری های لوزالمعده، انتخاب بهترین پزشک متخصص است. بهترین پزشکی که می‌تواند برای بررسی سلامت این غده به شما کمک کند، پزشک متخصص جراحی عمومی یا داخلی است. به عنوان یکی از بهترین جراحان عمومی در تهران، می‌توانیم دکتر حامد واثقی را به شما معرفی کنیم. ایشان با تجربه فراوانی که در زمینه جراحی و درمان بیماری پانکراس دارند، راهنمای خوبی برای شما در این زمینه خواهند بود. جهت ارتباط با دکتر واثقی و مشورت با ایشان، می‌توانید به قسمت نوبت دهی مراجعه کنید.
منابع: my.clevelandclinic.org hopkinsmedicine.org pancan.org
