یکی از مشکلات رایجی که برای جدار شکم به وجود می‌آید، فتق (Hernia) نام دارد. اما آیا می‌دانید فتق چیست؟ تا چه حد با معنای باد فتق یا هرنی آشنایی دارید؟ در این مقاله به هر آنچه باید درباره هرنی و مشکلات ناشی از آن بدانید، می‌پردازیم.
تمامی احشای شکمی توسط یک دیواره عضلانی در کنار یکدیگر نگه جداشته می‌شوند. این دیواره عضلانی جدار شکم نام دارد. گاهی جدار شکم دچار ضعف شده و حفره‌ای در آن ایجاد می‌گردد که آن را فتق یا هرنی می‌نامند. هرنی باعث می‌شود تا احشای شکمی مانند روده، از جای صحیح خود خارج شده و دچار مشکل گردد.
اصلی‌ترین نشانه ابتلا به اختلال هرنی، برآمدگی و درد مبهم در محل آسیب دیده است. تقریبا همه بیماران مبتلا به هرنی می‌توانند مشکل خود را از طریق جراحی درمان کنند.
منظور از باد فتق یا هرنی چیست؟
هر گاه یکی از احشای داخلی بدن، در اثر ایجاد حفره یا ضعف در بافت نگهدارنده آن‌ها برآمده شود، به آن فتق یا هرنی می‌گویند. رایج‌ترین نوع باد فتق مربوط به احشای شکمی است. در این نوع هرنی، یکی از احشای شکمی مانند روده، به جدار شکم فشار وارد می‌کند. در نتیجه، شکم در این ناحیه دچار برآمدگی شده و فتق به وجود می‌آید.
بیماری فتق با هر نوعی، می‌تواند با افزایش سن به وجود آمده و به تدریج تشدید شود. در اصل، با افزایش فشار بر دیواره شکمی، احتمال آسیب و پارگی محل فتق وجود دارد. در چنین مواردی، بیمار علائم شدیدی را تجربه می‌کند که باید از طریق جراحی درمان شود.
انواع فتق کدامند و در کدام قسمت بدن، به وجود می‌آیند؟
تمامی اندام‌های بدن که از طریق یک پوشش یا بافت محافظتی نگهداری می‌شوند، می‌توانند دچار باد فتق گردند. برای مثال، قفسه سینه از طریق دیافراگم و کشاله ران از طریق دیواره پایین شکم، دچار هرنی می‌شوند. حتی برای بیمارانی که سابقه جراحی دارند، امکان ابتلا به بیماری فتق از طریق برش جراحی قبلی نیز وجود دارد. انواع هرنی نیز بر همین اساس دسته‌بندی می‌شوند که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
فتق اینگوینال
بیماری فتق اینگوینال یا مغبنی را می‌توان رایج‌ترین نوع این اختلال دانست. هر گاه در دیواره پایین شکم، ضعف یا پارگی ایجاد شده و روده از طریق آن بیرون بزند، شخص به هرنی از نوع اینگوینال دچار می‌شود. علت این نامگذاری آن است که این نوع برآمدگی، عمدتا در کانال اینگوینال رخ می‌دهد.
کانال اینگوینال در کشاله ران قرار گرفته است. رباطهای نگهدارنده رحم در زنان و عروق بیضه در مردان در کانال اینگوینال هستند. بنابراین، هرنی اینگوینال باعث فشار بر این نواحی می‌شود. ناگفته نماند که فتق مغبنی در مردان بیشتر از زنان دیده می‌شود.
فتق هیاتال مربوط به معده
دیافراگم که به آن پرده دیافراگم نیز گفته می‌شود، یک ورقه عضلانی است که به تنفس کمک می‌کند. این پرده عضلانی از طریق انقباض و کشیدن هوا به درون ریه‌ها، تنفس را مدیریت می‌کند. اگر در اثر ضعف یا آسیب دیافراگم، بخشی از معده به سمت قفسه سینه برآمده شود، فتق هیاتال نام می‌گیرد.
هرنی هیاتال از طریق دیافراگم، بیشتر در افراد ۵۰ سال به بالا دیده می‌شود. با این حال، این نوع بیماری در برخی از کودکان به صورت نقص مادرزادی وجود دارد.
از علائم ابتلا به بیماری هرنی هیاتال می‌توان به رفلاکس دائمی معده به مری اشاره کرد؛ به طوری که تمامی محتویات معده به سمت مری پس زده می‌شوند. این حالت، سوزش سر دل یا دل درد را در پی دارد.
فتق ناف
ایجاد هرنی در ناحیه ناف، بیشتر در کودکان و نوزادان دیده می‌شود. هرنی ناف به حالتی اطلاق می‌شود که روده‌ها در حوالی ناف، از طریق دیواره شکم به به سمت بیرون برآمده می‌گردند. هرنی در ناحیه ناف، بیشتر در زمان‌هایی که کودک گریه می‌کند، ظاهر می‌شود. در صورت مشاهده چنین علائمی، حتما باید به یک پزشک متخصص مراجعه کنید.
فتق ناف در بزرگسالان نیز به وجود می‌آید. علت ایجاد این بیماری در بزرگسالان به عواملی مانند چاقی، بارداری یا تجمع مایع در شکم مربوط است.
بیماری هرنی جدار شکم
اگر جدار شکمی دچار حفره شوند، زمینه برای بیرون زدن احشای شکمی فراهم خواهد شد؛ در این صورت، فتق شکمی رخ می‌دهد. معمولا هنگامی که فرد دراز می‌کشد، برآمدگی ناشی از هرنی قابل مشاهده نیست. اما در حالت‌های مختلف، احساس فشار و درد ناشی از هرنی شکمی، آزاردهنده خواهد بود.
هرنی در ناحیه شکم می‌تواند از بدو تولد به وجود آید. با این حال، در دوره‌های مختلف زندگی نیز در اثر بارداری، چاقی یا فعالیت شدید، امکان ابتلا به فتق شکمی وجود دارد.
نکته دیگر اینکه، سابقه جراحی شکمی می‌تواند یک عامل ابتلا به این نوع ناهنجاری باشد. در واقع، هرنی در ناحیه شکم می‌تواند در اثر برش جراحی یا اسکار ناشی از آن رخ دهد. این نوع هرنی را برشی (انسزیونال) نیز می‌نامند.
فتق فمورال
بیماری فتق فمورال، یکی دیگر از انواع فتق در ناحیه کشاله ران است. اما این نوع هرنی نسبت به هرنی اینگوینال، کمتر رایج است. هرنی فمورال در کانال فمورال، یعنی زیر کانال اینگوینال رخ می‌دهد. این نوع ناهنجاری عموما در زنان مسن به وجود می‌آید. معمولا علائم هرنی فمورال به خودی خود بهبود پیدا نمی‌کنند. از این رو، پزشک متخصص، انجام جراحی هرنی برای این افراد را بهترین روش درمان می‌داند.
فتق مادرزادی دیافراگم
یکی از بیماری‌های مادرزادی، عدم تشکیل صحیح پرده دیافراگم در دوران جنینی است. در این حالت، اندام‌های شکمی به درستی در جای خود قرار نمی‌گیرند. در نتیجه، احتمال جابجایی آن‌ها به سمت حفره قفسه سینه وجود دارد. این مساله باعث می‌شود تا اندام‌های در حال رشد جنین، به سمت ریه‌های او متراکم گردند؛ این حالت، بروز هرنی مادرزادی دیافراگم در نوزادان را در پی دارد. ناگفته نماند که نوزادان مبتلا به هرنی دیافراگم مادرزادی، عمدتا به مشکلات تنفسی دچار هستند.
فتق اپی گاستر
اگر چربی‌های شکمی در ناحیه بین ناف و قسمت پایین استخوان جناق دچار بیرون زدگی شوند، هرنی اپی گاستر به وجود می‌آید. مردان بیشتر از زنان به هرنی اپی گاستر مبتلا می‌گردند.
فتق اشپیگل (اسپیگل)
به فتق اشپیگل، فتق شکمی جانبی نیز گفته می‌شود. این نوع هرنی، از طریق فاشیای اشپیگل به وجود می‌آید. این فاشیا بخشی از جدار شکمی را از یکدیگر جدا می‌کند. ابتلا به این نوع Hernia، بسیار نادر است.
علائم بیماری فتق چیست؟
علائم هرنی به محل ایجاد آن بستگی دارد. البته برخی از افراد مبتلا به بیماری Hernia، هیچ گونه نشانه‌ای ندارند. اما ممکن است در تشخیص بیماری‌های دیگر، پزشک متوجه وجود فتق شود. در هر حال، یکی از علائم فتق در اغلب بیماران، ایجاد یک برآمدگی یا توده در محل آسیب دیده است. معمولا این گونه برآمدگی‌ها در فعالیت‌های خاص یا موقعیت‌های بدنی مشخص، ظاهر شده و با خارج شدن از آن حالت، به داخل برمی‌گردند. البته فردی که به هرنی مبتلا است، هنگام انجام برخی فعالیت‌ها احساس فشار و درد مبهم دارد. این گونه عوارض عمدتا در هنگام سرفه کردن، خندیدن یا زور زدن، شدیدتر می‌گردند.
شکل ظاهری فتق
در اکثر موارد، فتق به صورت یک برآمدگی یا توده غیر عادی ظاهر می‌گردد. این نشانه عموما در ناحیه شکم و کشاله ران مشاهده می‌شود. برای فتق‌های خیلی عمیق مانند نواحی هیاتال و فمورال، ممکن است هیچ گونه علائم ظاهری وجود نداشته باشد.
در ساده‌ترین حالت، فرد مبتلا به فتق ، در موقعیت‌هایی مانند خم شدن یا چمباتمه زدن، وجود Hernia را احساس می‌کند. حتی برای کودکان نیز در هنگام گریه کردن یا انجام عمل دفع، بیرون زدگی یا هرنی قابل مشاهده یا قابل لمس است.
احساسات ناشی از بیماری فتق
افرادی که به هرنی مبتلا هستند، در موقعیت‌های مختلف، احساس درد مبهم یا شدید دارند. این حالت زمانی رخ می‌دهد که اندام مورد نظر، از سوراخ بیرون بزند. البته برخی از افراد نیز هیچ گونه احساس دردی ندارند. اگر ناراحتی و درد به صورت دائمی وجود دارد، حتما باید به پزشک متخصص مراجعه کنید.
دقت داشته باشید که رفلاکس مزمن ناشی از فتق هیاتال، عوارض شدیدی برای شما در پی دارد. بنابراین، در صورتی که احساس سوزش سر دل یا سوء هاضمه دارید، باید یک پزشک متخصص را در جریان بگذارید.
دلایل ابتلا به بیماری فتق چیست؟
ایجاد آسیب یا حفره در بافت‌های همبند یا عضله‌ای، می‌تواند منجر به بروز هرنی شود. بنابراین، علت بیماری فتق عملا آسیب‌هایی هستند که به بافت‌های همبند وارد می‌گردند. اما چه عواملی باعث این گونه آسیب‌ها می‌شوند؟
آسیب‌های تروماتیک و جراحی‌ها می‌توانند علت بروز بیماری هرنی باشند. همچنین، یک آسیب تنشی مکرر، احتمال ابتلا به Hernia را تشدید می‌کند. حالت‌های زیر می‌توانند علت فتق باشند:
- سرفه مزمن که می‌تواند ناشی از آلرژی باشد
- انجام مشاغلی که نیاز به بلند کردن اجسام سنگین دارند
- فعالیت‌هایی که به ساعت‌های طولانی ایستادن نیاز دارند
- سالخوردگی
- یبوست شدید به طوری که به زور زدن در هنگام اجابت مزاج نیاز باشد
- سابقه جراحی در لگن و شکم
- بارداری‌های مکرر یا چندقلوزایی
- تجمع مایع در شکم یا آسیت
- چاقی شدید با شاخص توده بدنی بالای ۳۰
در مورد ابتلا به هرنی مادرزادی علل متفاوتی وجود دارند. نوزادان با علائم زیر ممکن است به فتق مادرزادی دچار باشند:
- نوزادان نارس
- نوزادان مبتلا به فیبروز کیستیک
- وجود اختلال بافت همبند در نوزاد
- دیسپلازی مادرزادی هیپ (مفصل ران)
- وجود بیضه‌های نزول نکرده
- وجود مشکلات حاد در دستگاه تناسلی یا دستگاه ادراری نوزاد
بهترین روش‌ها برای تشخیص بیماری فتق چیست؟
معمولا بررسی علائم ظاهری هرنی، می‌تواند به تشخیص فتق کمک کند. با این حال، علاوه بر معاینات فیزیکی دقیق توسط پزشک متخصص، آزمایش‌های تشخیصی دیگری نیز باید انجام گیرند. در هر صورت، گام اول در تشخیص Hernia، انتخاب یک پزشک متخصص است که تجربه کافی در این زمینه داشته باشد. در ادامه، مراحل تشخیص باد فتق را توضیح می‌دهیم.
معاینه فیزیکی
پزشک متخصص باید تمامی نواحی شکم و کشاله ران را با دقت بررسی کند. ممکن است پزشک از شما بخواهد که در حالت ایستاده یا نشسته قرار بگیرید، سرفه کنید یا به این نواحی، فشار وارد آورید. در این صورت، اگر به باد فتق مبتلا باشید، برآمدگی‌های غیر عادی در شکم و کشاله ران ظاهر می‌شوند.
اگر در شغل خود ناچار به بلند کردن اجسام سنگین هستید، حتما این موضوع را به پزشک خود اطلاع دهید. در صورتی که به ورزش‌های شدید یا سنگین، مانند وزنه‌برداری مشغول هستید نیز باید در این باره با پزشک خود صحبت کنید. سیگار کشیدن، سابقه خانوادگی Hernia و عمل جراحی در گذشته، از دیگر مواردی هستند که پزشک درباره آن‌ها از شما سوال می‌پرسد.
تصویربرداری از محل آسیب دیده
انجام آزمایش‌های تصویربرداری از شکم و نواحی آسیب دیده، تشخیص فتق را راحت‌تر می‌کند. برای این کار انجام تصویربرداری‌های زیر توصیه می‌شود:
- سونوگرافی شکمی؛ که در آن امواج صوتی با فرکانس بالا تصاویر واضحی از اندام‌های شکمی ارائه می‌دهند.
- سی تی اسکن شکمی؛ که در آن اشعه ایکس، تصاویری را از داخل بدن بر روی صفحه کامپیوتر نمایان می‌سازد.
- اسکن MRI شکم؛ که از طریق آهنرباهای قوی و امواج رادیویی، تصاویر دقیقی را از اندام داخلی ایجاد می‌کند.
معمولا پس از بررسی تصاویر به دست آمده، پزشک می‌تواند نوع باد فتق و محل ایجاد آن را تشخیص دهد. با این حال، ممکن است لازم باشد آزمایش‌های تشخیصی بیشتری را انجام دهید.
آزمایش‌های مورد نیاز برای تشخیص فتق هیاتال
در افرادی که مشکوک به هرنی هیاتال هستند، برخی آزمایش‌های تشخیصی برای ارزیابی داخل معده انجام می‌گیرند. مهمترین این آزمایش‌ها، موارد زیر هستند:
- تصویر اشعه ایکس از دستگاه گوارش؛ در این آزمایش بیمار باید یک مایع مخصوص را بنوشد و تحت عکسبرداری اشعه ایکس قرار گیرد. نوشیدن محلول باریوم کمک می‌کند تا تصویر واضح‌تر شود.
- آندوسکوپی؛ به کمک یک دوربین کوچک انجام می‌گیرد. این دوربین از طریق گلو و مری به معده می‌رسد تا پزشک بتواند داخل معده را رصد کند.
بهترین روش درمان بیماری فتق چیست؟
بهترین و قطعی‌ترین روش درمان فتق انجام جراحی است. در برخی از موارد، بنا به نظر پزشک ، نیازی به جراحی نیست. مثلا برای افرادی که به فتق خفیف یا بدون علامت مبتلا می‌شوند و ریسک جراحی برایشان بالاست، انجام جراحی توصیه نمی‌شود. در ادامه انواع جراحی فتق را نام می‌بریم.
جراحی ترمیم فتق
جراحی فتق با هدف ترمیم، یک عمل جراحی پیچیده می‌تواند باشد. جراح در حین عمل فتق، بافت‌های جابجا شده را به محل اصلی خود باز می‌گرداند. سپس به کمک مش جراحی یا بخیه، عامل ایجاد فتق را برطرف می‌سازد. در حال حاضر، از روش‌های جراحی فتق کم تهاجمی برای ترمیم این ناهنجاری استفاده می‌شود. این روش‌ها، با کمک برش‌های کوچک انجام می‌گیرند. در نتیجه، درد کمتر و بهبودی سریع‌تری را به دنبال دارند. البته در برخی موارد، بسته به نوع هرنی و وضعیت بیمار، جراحی باز یا سنتی راهکار مناسب‌تری برای ترمیم هرنی خواهد بود.
جراحی لاپاراسکوپی
در جراحی لاپاراسکوپی، پزشک جراح به کمک این دوربین کوچک، محل جراحی را مشاهده می‌کند. سپس ابزارهای بلند و نازک جراحی را از طریق حفره دیگر به بدن وارد می‌کند. در نهایت، تغییرات لازم را در محل مورد نظر به وجود می‌آورد. پس از ترمیم ناحیه آسیب دیده، لاپاراسکوپ و ابزار جراحی از بدن بیمار خارج شده و حفره‌های جراحی بخیه زده می‌شوند.
برای جراحی فتق با روش رباتیک نیز نحوه انجام عمل شبیه به جراحی لاپاراسکوپی است. اما در جراحی رباتیک، تمامی ابزارهای جراحی از طریق بازوهای رباتیک و توسط پزشک جراح کنترل می‌گردند.
عوارض بیماری فتق و عدم درمان آن چیست؟
بروز فتق و عدم درمان آن، باعث بروز عوارض پیچیده‌ای در فرد می‌گردد. با گذشت زمان، Hernia شدیدتر شده و عوارض جدی به همراه دارد. برای مثال، هر چه هرنی بزرگتر شود، فشار بیشتری به نواحی اطراف و اندام‌ها وارد می‌کند. این مساله میزان فشار و درد ناشی از هرنی را افزایش می‌دهد.
اگر هرنی در ناحیه روده اتفاق افتد، ممکن است روده مسدود شده و درد شدید، یبوست و حالت تهوع را در پی داشته باشد. در موارد شدیدتر، جریان خون به روده گیر افتاده نمی‌رسد. این مساله باعث مردن بافت روده می‌شود که نیاز به درمان اورژانسی و جراحی Hernia دارد. از مهمترین علائمی که نشان می‌دهند فتق نیاز به درمان اورژانسی دارد، می‌توان موارد زیر را نام برد:
- وجود دردی که به صورت ناگهانی شدید می‌شود
- حالت تهوع و استفراغ
- وجود برآمدگی‌های قرمز یا بنفش
- تب
- عدم توانایی دفع گاز یا اجابت مزاج
برای درمان فتق به چه پزشکی مراجعه کنیم؟
برای آنکه بتوانید مشکل باد فتق خود را درمان کنید، باید به یک پزشک جراح عمومی مراجعه نمایید. هر چه تجربه پزشک در زمینه جراحی فتق بیشتر باشد، نتیجه حاصل از درمان این اختلال و ناهنجاری رضایت بخش‌تر خواهد بود. دکتر واثقی یکی از بهترین جراحان متخصص در این زمینه هستند که می‌توانند برای درمان فتق به شما کمک کنند. جهت ملاقات با ایشان و معاینات دقیق، می‌توانید به قسمت نوبت دهی مراجعه نمایید.
سوالات متداول
اگر فتق درمان نشود چه می‌شود؟
فتق بزرگتر می‌شود و عوارض پیچیده‌تری به وجود می‌آورد.
علائم فتق اینگوئینال در مردان چیست؟
تشکیل توده یا برآمدگی و درد در ناحیه کشاله ران، از علائم فتق اینگوئینال هستند.
منابع: my.clevelandclinic.org healthline.com hopkinsmedicine.org
